Alumnado de 4º de ESO matriculado en Bioloxía e Xeoloxía (6/14 de 4ºA, 5/7 de 4ºB; 8/29 de 4ºC, acompañados por dous docentes, un responsable de cociña e tres colaboradores), tivo a oportunidade de participar no VIII Roteiro Didáctico Ambiental polo Parque Natural O Invernadeiro. 25 integrantes da comunidade educativa conviviron e aprenderon neste espazo natural entre o martes 19 e o venres 22 de abril.
Logo de visitar pola mañá o Centro do Lobo Ibérico Félix Rodríguez de la Fuente, en Robledo de Sanabria (pódese consultar a visita na seguinte ligazón: https://naturezaula.salesianosourense.com/2022/05/visita-ao-centro-do-lobo-iberico-de-castela-e-leon/), á media tarde e seguindo o horario previsto chegamos ás casas da Ribeira Pequena, entrada ao Parque Natural O Invernadeiro. Recibiunos Paco, un dos axentes ambientais e garda do Parque Natural, que transmitiu brevemente as indicacións e normas do Servizo de Conservación da Natureza (Xunta de Galicia).
Cando chegamos ás casas da Ribeira Pequena fixemos un percorrido para visitar as instalacións, noutro tempo adicadas a acoller aos traballadores de Papeleira Española, que agora serven de espazos expositivos e centro de recepción e información de visitantes do Parque Natural. Paco acompañounos na visita ás instalacións das Casas de Ribeira Pequena. Puidemos ver a maqueta do Parque Natural. Tamén a antiga cantina-economato, restaurada para amosar as duras condicións de traballo ás que se enfrontaban os traballadores de Papeleira Española, que non podían permitirse sair do monte entre quenda e quenda para comprar ou facer vida, polo que estamos a falar de auténticos núcleos de poboación aillados por motivos profesionais… e desto non hai máis de 50 anos; por último a colección fotográfica de Tomás Pérez e os mapas e a colección de astas e cornas recollidos no Parque Natural.
A xornada do primeiro día rematou co traslado no transporte ata as instalacións da Ribeira Grande. Arredor das 19 h chegamos á Aula de Natureza. Ata o equipamento acompañounos Paco, para abrir a instalación e comprobar que todo estaba en orde. Inmediatamente organizamos ao grupo para descargar alimentos, maletas, mochilas e material, e o noso transporte puido voltar a Ourense. Durante os catro días que durou a actividade contamos cun vehículo 4×4 de apoio.
O mércores 20 madrugamos para aproveitar a mañá. Como a previsión meteorolóxica para o xoves 21 informaba de inestabilidade (e posible choiva) trocamos o roteiro previsto polo que ascende pola beira leste do río Ribeira Grande. Durante o percorrido, dunhas cinco horas ida e volta, contamos co xeólogo Eduardo José González Clavijo, así como con Luis González Rodríguez, Catedrático de Bioloxía Vexetal da Universidade de Vigo, que nos acompañou durante os catro días da actividade.
O roteiro adéntrase na zona de Protección Especial do Parque Natural, chegando ata o Rocín, no límite da Reserva Integral. Luis e Eduardo aproveitaron os recursos do itinerario para consolidar contidos traballados na aula (especialmente sobre ecosistemas, sucesións ecolóxicas, tectónica e xeomorfoloxía).
Moi preto da Aula de Natureza atopamos indicios de fauna…
… e a media mañá tivemos ocasión de observar fauna silvestre.
Esquerda: Lacerta lepida, lagarto arnal, próximo a mudar a pel. Centro e dereita: Podarcis hispanica ou Podarcis guadarramae subsp lusitanicus, lagarta dos penedos.
De volta na Aula de Natureza, ás 15:30 h, Miguel Manadé, responsable da manutención, tiña listo o xantar. O alumnado participante, distribuido en grupos e supervisado en todo momento por Miguel, colaborou durante toda a semana na limpeza da Aula de Natureza, na preparación das distintas quendas de comedor e na recollida e lavado dos enseres empregados en cada momento.
Pola tarde percorrimos o roteiro 5, coñecido como da Corga da Ortiga, circular dunhas dúas horas. Este roteiro foi acondicionado polos responsables do Parque Natural no 2017 e viuse parcialmente afectado polos lumes de agosto do 2018. Por esta senda de dificultade alta tamén nos acompañou Eduardo.
O roteiro supera un importante desnivel pola beira norte da corga, para chegar ata a canle de suministro de auga da Aula de Natureza. O esforzo paga a pena, pola paisaxe e porque puidemos ver varias cabras montesas, Capra pyrenaica, na beira sur deste val.
Voltamos pola senda do depósito, con algunha parada para aprender máis de xeoloxía con Eduardo, desfrutando da paisaxe sen molestar aos cabalos salvaxes e pasando ao carón da instalación fotovoltaica que alimenta de luz á Aula de Natureza.
No comedor da Aula de Natureza, á beira da cheminea que mantivemos acesa boa parte da nosa estancia, instalamos nunha mesa unha montaxe con prismáticos, o telescopio terrestre, elementos naturais (cornas, astas, liques, follas…) e material de consulta aportado polo centro educativo, do fondo bibliográfico do Departamento de Ciencias.
Durante toda a semana, Luis chamou a atención sobre a biodiversidade vexetal do Parque Natural. A vexetación constitúe un dos elementos naturais salientables da Serra do Invernadeiro. As moitas corgas e vales con distinta orientación, espazos de diferentes alturas, zonas de auga abundante e outras de escasa profundidade de solo, e a neve en periodos relativamente longos para Galicia, xeran espazos diferentes para ser colonizados por vexetación tamén diferente.
Por estas e outras razóns tivemos ocasión de ver algúns endemismos como Eringium duriaei (que non estaba en flor e poseía os escapos secos do verán anterior), Leucanthemopsis flaveola (margarida marela), Phalacrocarpum oppositifolium (malmequer das rochas), Narcissus asturiensis (afroixón) e Luzula sylvatica subsp. Henriquesii (fieira dos bosques).
Esquerda: Eryngium duriaei; centro: Leucanthemopsis flaveola; dereita: Phalacrocarpum oppositifolium. As tres son endemismos do noroeste da Península Ibérica.
Esquerda: Narcissus asturiensis, endémica da Cordilleira Cantábrica, Queixa e Invernadeiro; centro esquerda: Narcissus pseudonarcissus; centro dereita: Narcissus triandrus subsp. triandrus; dereita: Luzula sylvatica subsp. henriquesii, endémica do oeste da Península Ibérica.
A pesar de que visitamos o Parque Natural na última metade de abril, a primavera aínda non estaba en todo o seu esplendor. As árbores caducifolias como os cerquiños (Quercus pyrenaica) aínda non tiñan follas ou empezaban a agromar e a maior parte das herbáceas e arbustos estaban sen flor. Non así Erica australis (torgo) que pintaba a serra de lila; e Cytisus escoparius (xesta moura) e Pterospartum tridentatum (carqueixa) que lle adornaban con marelo e dourado. Nas beiras dos camiños xa lucían as flores da Arenaria montana (arenaria dos montes), Leucanthemopsis flaveola e Polygala vulgaris (poligola común) que nos acompañaron nas nosas rutas pola serra. Nas zonas máis húmidas atopamos Vaccinium myrtillus (arandeiras) que, con poucas flores, prometían ricos froitos no verán.
Esquerda: Erica australis, tapizando as lombas da Ribeira Pequena; centro esquerda: Cytisus scoparius; centro dereita: Cytisus multiflorus; dereita: Pterospartum tridentatum.
Esquerda: Arenaria montana; centro esquerda: Polygala vulgaris; centro dereita: Vaccinium myrtillus; dereita: Asphodelus macrocarpus.
Esquerda: Cistus salviifolius; centro esquerda: Euphorbia amygdaloides; centro: Hyacinthoides non-scripta; centro dereita: Salix atrocinera; dereita: Viola riviniana.
O xoves 21 pola mañá levamos a cabo a prolongación da ruta 4, o roteiro da Auga, unhas catro horas ida e volta ata a cola do encoro. O encoro das Portas, en Vilariño de Conso, leva anos a niveis baixísimos, polo que se pode percorrer a pé ata un antigo poboado que estaría anegado se o encoro recuperara o nivel.
A preocupante seca fai que o nivel do encoro se atope en mínimos históricos, como pode apreciarse na seguinte comparativa: á esquerda, o encoro na nosa visita do 24 de outubro de 2016; no centro, na do 24 de outubro de 2017; á dereita, o día da nosa visita este ano.
Aproveitando esta circunstancia, achegámonos ata zonas que hai anos estaban cubertas pola auga; entre a gran variedade de pegadas chamaron a nosa atención estas…
… que xunto con estas outras atopadas o día anterior leváronos a indagar sobre a presenza dun animal singular. Logo de consultar a varios expertos a conclusión que sacaron das fotografías é que podería tratarse das mans dun Ursus arctos (oso pardo); Tomás Pérez, axente ambiental e garda de Invernadeiro, confirmounos que conseguiran grabar (mediante fototrampeo) a presenza deste animal no Parque Natural, aínda que lle perderon a pista en 2020.
De volta á Aula de Natureza atopamos máis rastros e coincidimos con Tomás, que nos acompañaría no xantar.
De volta no albergue tocaba repoñer forzas para, pola tarde, desfrutar da proxección de Entre pastores e lobos, de Manuel Pedrosa. Nesta ocasión fixéronnos compaña Pedro Alonso, coautor do audiovisual, e Tomás Pérez, axente ambiental e garda de Invernadeiro, cos que mantivemos un interesante coloquio ao remate. Tamén pasou ese ratiño connosco o fotógrafo Alberto Alcántara Meigide. O alumnado aproveitou a ocasión para plantexarlle a todos eles as súas preguntas e curiosidades, especialmente aos dous protagonistas e promotores do filme, galardoado en varios festivais.
Última cea e tempo para socializar dun xeito ben diferente a como o facemos na cidade e na escola. Tamén tocaba organizar as nosas pertenzas na Aula de Natureza, dado que o transporte nos recollería ben cedo a mañá seguinte.
O venres 22, logo do almorzo, recollimos e marchamos da Aula da Natureza. Despediunos Ricardo, un dos axentes ambientais e gardas do Parque Natural. Agardaba por nós o C.E.A O Rexo, para rematar esta intensa semana de actividades.
Esta actividade conta coa colaboración do Servizo de Conservación da Natureza da Xunta de Galicia en Ourense, e forma parte das propostas do Seminario de Ciencias Experimentais do centro, dentro do proxecto ambiental NaturezAula, que participa no programa de educación ambiental Voz Natura.
