O martes 5 de marzo, alumnado de 3º de ESO (participaron 27, 20 mozas e 7 mozos, 8 (3+5) de 3ºA, 4 (3+1) de 3ºB e 15 (14+1) de 3ºC), desfrutou dun roteiro didáctico ambiental que nos levou a Ferrol, Santiago de Compostela e á fervenza do Toxa, seguindo o rastro dos Museos de Historia Natural da SGHN e da USC. Toti, encargado do transporte, e dous docentes (acompañados por Eduardo José González Clavijo, xeólogo e colaborador de NaturezAula) pasamos o día co alumnado.
A primeira visita do día foi ao Museo de Historia Natural da Sociedade Galega de Historia Natural (SGHN). A SGHN, entidade científica e conservacionista sen ánimo de lucro, xestiona este singular museo en convenio co concello de Ferrol. Na que fora Casa do Coronel, no antigo cuartel da Praza de Canido, exhíbese a colección, aberta ao público grazas ao apoio do Concello de Ferrol, dunha boa mostra da natureza do noroeste da península ibérica.
Os seus fondos proceden das actividades da entidade e de donacións de coleccións particulares, sempre baixo o principio de non danar a natureza. Destaca a que probablemente sexa a mellor colección ibérica de ósos de cetáceos, na que destaca o esqueleto dunha balea común de 18 m. Tamén conta con dermoplastias de cetáceos, focas e tartarugas mariñas, un calamar xigante e raras especies de quenllas en líquidos conservantes; outras mostras son moi raras, como os fósiles de zifios de 15 millóns de años de antigüidade, dos que o museo alberga holotipos únicos; unha completa colección de moluscos de Filipinas do século XIX comparte espazo cunha mostra de herbarios e algarios, seccións de árbores procedentes de parques históricos, insectos, moluscos e crustáceos de Galicia, preparacións de aves e mamíferos atopados no medio e un apartado adicado á caza de baleas. Toda a mostra está realizada sen danar a natureza.
Este museo ten unha estrutura expositiva distribuída en dous andares. No andar baixo está a recepción, o salón de actos, a biblioteca da natureza, un aula laboratorio e un corredoiro e sala de lectura que acollen exposicións temporais. Tamén dispón de instalacións de almacenamento, arquivos e conservación das coleccións. No andar primeiro hai dúas salas, que suman uns 500 m2, con módulos didácticos atendendo á súa temática, da contorna terrestre ou mariña. As dependencias integran un xardín con interesantes especies froiteiras, arbustivas e arbóreas.
A nosa guía, Berta, comezou parando na sala mariña para explicar detalladamente contidos relacionados coas mostras alí presentes, aportando unha manchea de curiosidades científicas.
Berta explicounos con detalle o laborioso proceso levado a cabo para conservar o esqueleto da balea común (Balaenoptera physalus) de 18 m. O corpo desta balea apareceu, sen vida, na praia de Niño do Corvo (Ponteceso) o 19 de marzo de 2004. Durante varias xornadas un equipo humano de máis de 50 persoas, voluntarias/os da Coordinadora para o Estudio dos Mamíferos Mariños (CEMMA) e da SGHN, e membros de Protección Civil do Concello de Ponteceso, levaron a cabo no propio lugar do varamento as biometrías, necropsia e despezamento.
Dous helicópteros trasladaron os restos ata o Porto de Santa Mariña de Brantuas, desde onde foron levados por estrada (coa axuda dun camión con pluma do Concello de Ponteceso) ata un monte cedido polo Concello de Ferrol, onde foron soterrados durante 26 meses. Pasado este tempo, a terra voltounos libres de boa parte da grasa e dos tecidos, pero aínda houbo que trasladalos ao museo, limpalos e custodialos ata a súa montaxe, recreando o momento en que a balea inicia a inmersión logo de coller aire.
Na zona marítima do museo hai outros esqueletos e maquetas de mamíferos mariños e tartarugas, e destacan as coleccións de cunchas (a conquilioloxía, do grego κογχύλιον, “conchita” e -λογία, “tratado”, é a parte da malacoloxía ou estudio dos moluscos que se encarga do estudio científico das cunchas). Recentemente, o museo instalou unha maqueta e un esqueleto de candorca, xénero Orcinus, dun exemplar varado en Burela.
No pasillo entre ambas zonas, entre outras especies, o alumnado tivo a oportunidade de ver unha lura xigante (Architeuthis dux). Algúns exemplares desta especie foron capturados accidentalmente por arrastreiros no “Caladoiro de Carrandi”, entre o canón submariño de Avilés e o de Lastres; nesa zona do Cantábrico a bacaladilla (Micromesistius poutassou) é unha das presas habituais destes cefalópodos, que a súa vez serven de alimento aos cifios e aos cachalotes (Physeter macrocephalus).
O exemplar exposto no Museo de Historia Natural de Ferrol apareceu morto no ano 2001 nunha praia do Concello de San Cosme de Barreiros (Lugo). Aquí tedes a ligazón á web da SGHN coa información da lura xigante: https://sghn.org/architeuthis-dux-steenstrup-1857/.
Na sala terrestre do museo puidemos ver seccións vexetais de distintas árbores, rastros, cránios, mostras naturalizadas, niños de vespas… que nos aclararon bastantes dúbidas en relación a determinadas especies que non estamos afeitos a ver todos os días.
Antes de marchar, Eduardo agasallounos con breves e interesantes intervencións nas que explicou as mostras minerais presentes na sala terrestre e no andar baixo do edificio, adicado ao Xeoparque do Cabo Ortegal, rematando a visita cun repaso á xeoloxía daquela zona e a natureza dos minerais presentes no museo.
A segunda visita foi ao Museo de Historia Natural da Universidade de Santiago de Compostela (USC), no Parque de Vista Alegre. Este museo ten a súa orixe no Gabinete de Historia Natural, que se remonta a 1840, con coleccións destinadas á docencia universitaria. Desde 1906, ano no que adquiriu a categoría de museo, o seu patrimonio experimentou un incremento constante, tanto na cantidade como na calidade das coleccións. E ás actividades docentes sumáronse outras de investigación e de divulgación científica. Na actualidade alberga importantes coleccións botánicas, zoolóxicas e xeolóxicas, algunhas delas elaboradas por profesores da universidade compostelana e por científicos e naturalistas galegos; outras son resultado de donacións, intercambios e adquisicións. Hai coleccións únicas en España, como a colección de modelos cristalográficos en madeira levada a cabo baixo a dirección de R. Haüy, ou a colección malacolóxica Emilio Rolán.
O museo posúe actualmente unha valiosa tipoteca, con máis de mil exemplares tipo, principalmente de moluscos (a maioría pertencen á colección Emilio Rolán), que inclúe tamén series tipo de outros moitos grupos de invertebrados (esponxas, insectos…) que está a disposición da comunidade científica. Logo de 50 anos instalado nun reducido e mal iluminado espazo do baixo da facultade de Química, no Campus Sur, a súa reapertura en outubro de 2014 no novo edificio do Parque de Vista Alegre supuso o comezo dunha nova etapa de profundos cambios, tanto nas exposicións como nas actividades que nel se desenvolven. Os novos espazos expositivos están deseñados seguindo as tendencias más recentes á hora de amosar o medio natural en escenarios realistas que reproducen diferentes tipos de ecosistemas.
A nosa guía, Mava, comezou a visita levándonos ao soto do edificio, onde tiña preparado un obradoiro sobre identificación de especies de fauna empregando claves dicotómicas.
Coa axuda de tablets, o alumnado conseguiu identificar varios animais disecados. O museo ofrece esta actividade dentro da visita guiada para grupos escolares, polo que non se pode desfrutar deste obradoiro en caso de optar por outra das modalidades de acceso ao museo.
Rematado o obradoiro tivemos a oportunidade de ver parte do mobiliario do museo correspondente á época na que estaba localizado no edificio da facultade de Química.
Na seguinte galería pódese ver unha selección de fotografías tomadas o 23 de febrero de 2009, anos antes do traslado da colección ao edificio do Parque de Vista Alegre.
A continuación, faláronnos de Biodiversidade, da orixe dos exemplares presentes no museo…
… e amosáronnos as principais seccións deste equipamento de investigación e educación ambiental.
Logo de xantar, tivemos tempo para dar un paseo polo Parque de Vista Alegre (antes era o xardín privado da Finca Simeón), e sorprendernos coa seda da Sociedade Xeral de Autores e Editores (SGAE) no noroeste de España. Este edificio está inspirado nas construcción megalíticas, e foi levado a cabo con bloques de pedra apenas elaborados.
A concepción arquitectónica do edificio é fiel ao espírito da cidade de Santiago de Compostela e ao desenvolvemento dunha identidade singular e un diálogo coa historia e a memoria do lugar, así como a unha estreita relación coa linguaxe contemporánea. Cada unha das pedras que forma a estructura pesa arredor de 22 toneladas; procurouse ligar a tradición galega do emprego da pedra. As lousas apiladas permiten crear un espazo intermedio con luz filtrada. A parede interior, construida con 500.000 carátulas de CD, é un plano situado no medio dos elementos exteriores curvos.
Ás 15:30 h trasladámonos ata a parroquia de Pazos, en Bandeira. O transporte quedou no aparcadoiro mentres dábamos un agradable paseo ata a base da fervenza do Toxa.
A fervenza do río Toxa, último centro de interese da xornada, é un fermoso espectáculo de auga, luz e son, formado por unha cascada considerada das máis altas de Galicia en caída libre. Participa dun espazo de alto valor paisaxístico integrado no sistema fluvial Ulla-Deza, e forma parte da Rede Natura 2000 como LIC (Lugar de Importancia Comunitaria). As intensas e continuadas choivas das últimas semanas facían que a experiencia de achegarse ata este salto de auga fora abrumadora.
A diversidade botánica da contorna foi aproveitada polos monxes dos cercanos mosteiros de Carboeiro e Camanzo para a súa farmacopea; trátase dun bosque atlántico moi ben conservado que tamén conta con especies de tipo mediterráneo, un lugar único e incomparable, unha das máis impoñentes imaxes da nosa comunidade autónoma pola súa singular beleza. Se a auga é vida, as fervenzas son a ledicia de vivir.
Desde a base da fervenza, polo mesmo camiño, subimos a beira esquerda do Toxa e achegámonos aos miradoiros. De volta no bus, unha breve parada técnica antes de regresar a Ourense.
O Seminario de Ciencias Experimentais do centro, por medio do proxecto ambiental NaturezAula, organiza esta actividade complementaria da asignatura de Bioloxía e Xeoloxía de 3º de ESO, en colaboración coa SGHN e a USC.
